Curon

Onder water voor stroom

Zuid-Tirol produceert dubbel zoveel stroom als het verbruikt. Water is onze energiebron nummer één. We hebben er een dorp voor opgeofferd.

Graun im Vinschgau/Curon Venosta werd opgeblazen en onder water gezet, de bewoners werden onteigend. Dat is nu 60 jaar geleden. Sindsdien leven de mensen hier met een meer voor hun deur waar ze geen voeling mee hebben. Het portret van een dorp dat zijn merkwaardige biografie niet verwerkt krijgt.

Als Theresa Theiner het verhaal van Sultan vertelt, worden haar ogen glazig, ook nu nog, een halve eeuw later. Sultan, een sint-bernard, was hun gezinshond vroeger, in het oude dorp. Zoals vele andere honden had ook Sultan zijn favoriete plekje waar hij op een veilige afstand de mensen in de gaten kon houden. Dat was op de grond onder de keukentafel in herberg Gasthaus Traube Post. De ouders van Theresa Theiner runden dit hotel in het centrum van het dorpje Graun im Vinschgau/Curon Venosta. Zoals alle andere huizen van het dorp werd het in 1950 opgeblazen. Theresa, haar drie zussen en de ouders waren toen al overgeplaatst. Alleen Sultan begreep niet waarom de keukentafel opeens weg was. "Hij stond op de ruïnes van ons huis en zocht de tafel", vertelt Theresa Theiner. "Toen daarna alles onder water stond, is hij er elke keer weer naartoe gezwommen en moesten we hem met een bootje terughalen."

In zijn nieuwe thuis vond de hond geen enkel plekje dat even lekker was als dat onder de keukentafel. Hij weigerde de trap naar het nieuwe huis op te lopen. Niemand in Graun, noch mens noch dier, kon het verlies aan. "Sommigen van de heel oude mensen", zegt Theresa Theiner, "zijn gestorven van verdriet."

Wijnvaten in het water

Theresa Theiner was 18 toen Graun onder water verdween, maar de details van die dagen hebben zich in haar geheugen gegrift als oorlogsherinneringen. Hoe er plots water in de kelder stond en ze planken moesten leggen om nog bij de wijnvaten te kunnen. Of hoe het gezin binnen de week alle waardevolle spullen in een vrachtwagen moest laden om ze te redden. Vijf jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog heersten er op dit plekje in het hart van Europa opeens weer oorlogsachtige toestanden. Vlak bij het drielandenpunt van Zwitserland, Oostenrijk en Italië werden mensen onteigend en verjaagd en hun huis werd vernield. Alle 1.200 inwoners van Graun/Curon in het dal Obervinschgau verloren hun thuis. In de hoogvlakte die boven het dorp lag, wou de Italiaanse regering een stuwmeer aanleggen voor de stroomvoorziening van Noord-Italië. De natuurlijke meren van Graun en Reschen/Resia werden tot één groot meer afgedamd. Velden, wegen, boerderijen: alles werd weggespoeld. Alleen de romaanse kerktoren van Alt-Graun, de oude dorpskern van Graun, overleefde het. Tegenwoordig rijst hij op uit het turquoise water van het meer. Het is wellicht het meest ironische gebouw van Zuid-Tirol, komisch en tragisch tegelijk.

Enel/Jakob Hoff

Huizen onder water in het meer

De meeste inwoners van Graun moesten wegtrekken. Een paar gezinnen konden een nieuw bestaan opbouwen op een steile helling, een paar honderd meter verder aan de rand van de vallei. Maar het verhaal van Graun is niet alleen de tragedie van een verdronken dorp. De biografie van het dorp staat voor meer. Ze weerspiegelt ook de essentie van Zuid-Tirol. De hele regio wordt gekenmerkt door contrasten. Palmen en gletsjers, Italiaans en Duits, oud en nieuw. Maar nergens anders kwamen de tegenstellingen tussen de idee van moderniteit en de landelijke idylle zo heftig met elkaar in botsing als in Graun aan de Reschenpas.

IDM Südtirol-Alto Adige/Andreas Mierswa

Het meest ironische gebouw van Zuid-Tirol

Theresa Theiner is nu 78. Ze zit in de rustieke bar van Gasthaus Traube Post. Het is het hotel dat haar ouders na de overstroming hebben gebouwd in het nieuwe dorp en waar ze zelf tot voor kort het zeggen had als eigenares. Bij haar blauwe trui draagt Theresa Theiner een blauwe halsketting en bijpassende oorringen. Ze weet precies hoe belangrijk je voorkomen is in de hotelsector. De zaken gaan goed. Wandelaars en motorclubs komen hier overnachten en binnenkort is de vrouwenvereniging van Heidelberg weer te gast. De romaanse kerktoren van Alt-Graun is blijven staan. Tegenwoordig rijst hij op uit het turquoise water van het meer. Het is wellicht het meest ironische gebouw van Zuid-Tirol, komisch en tragisch tegelijk.

IDM Südtirol-Alto Adige/Marion Lafogler

Wat gebleven is, is een dorp in zwart-wit

Theresa Theiners overgrootvader was ooit de eigenaar van de herberg, en intussen is het haar zoon die aan het roer staat. Zelfs het stuwmeer kon geen einde maken aan de hotelierstraditie van haar familie. Toch heeft de overstroming haar kijk op haar land beïnvloed. "Wij voelden ons nog Oostenrijks. De Italianen hebben ons weggejaagd. Er was veel haat tegen hen." Ze neemt er een beigekleurige menukaart bij. De gerechten, Italiaanse specialiteiten en Zuid-Tiroolse wijnen, staan tegen een achtergrond van een zwart-witfoto van het oude hotel – vóór 1950.

60 jaar na de overstroming, in oktober 2010, hebben de inwoners van Graun de ondergang van hun dorp herdacht. Er was een herdenkingsavond en een tentoonstelling in het streekmuseum.

Enel/Jakob Hoff

Het verhaal moet verder worden verteld

De oudere generatie vindt het belangrijk om haar verhaal door te geven aan de jeugd. Ten slotte zijn er nog maar een twintigtal mensen in leven die zich de overstroming herinneren. Maar de evacuatie is lang geleden en de jeugd wil niets te maken hebben met die rampspoed. Ze trekken liever weg uit Graun. Het is een plek met een gebroken verleden en weinig perspectief.

Met de wind...

Het leven in het dal Obervinschgau is rauw. Zoals de wind die constant over de bergpas waait en de bomen scheef en krom heeft geblazen. Er wonen tegenwoordig nog 400 mensen in Graun. Iedereen kent iedereen en men zegt weleens dat je hier door de muren heen kunt kijken. De meeste dorpsbewoners hebben een boerderij met vee en wat land – maar dat volstaat al lang niet meer om van te leven. Sommigen hebben een bijbaan in Zwitserland, waar de lonen beter zijn. Of werken 's winters bij de skilift in de buurt.

Ondanks alles beginnen de inwoners van Graun hun unieke dorpsgeschiedenis voorzichtig te promoten. De Reschenpas is een van de belangrijkste noord-zuidverbindingen over de Alpen. Gezinnen die op hun rit naar de vakantiebestemming de kerktoren in het midden van het meer zien staan, drukken vol ongeloof hun neus tegen de autoruit. Vroeger kwam het daardoor zelfs tot files op de pasweg. Vier jaar geleden heeft de overheid 75 parkeerplaatsen aangelegd aan de oever van het meer. Er is nu ook een maquette te zien van Graun vóór 1950. De titel op het informatiebord luidt: "De tragedie van het meer Reschensee".

Een paar honderd meter maken twee stellen een foto met elkaars digitale camera. De mensen helpen elkaar. Iedereen wil op de foto. Met de misplaatste toren op de achtergrond. Een kwinkslag om de vakantie mee te beginnen.

... en tegen de stroom

Maar weinigen weten hoe het zover is gekomen. Het idee om de natuurlijke meren in het dal Obervinschgau samen te stuwen tot één groot meer is bijna honderd jaar oud. Toen in de jaren 1920 en 1930 de industrialisering op gang kwam in Zuid-Tirol, groeide daar ook de behoefte aan energie. Italië, waar Zuid-Tirol sinds 1919 bij aangesloten was, had een fascistische regering die vooral inzette op waterkracht. Het nationale belang ging boven alles en iedereen.

Enel/Jakob Hoff

Een vernietigende beslissing

De inwoners van Graun wisten wat hen boven het hoofd hing, maar ze gingen er op dat moment van uit dat de waterspiegel maar vijf meter zou stijgen. Bepaalde gedeelten van het dorp zouden gewoon kunnen blijven staan.

In 1940 werd door de gebouwendienst van Bolzano/Bozen een informatieblad opgehangen aan het mededelingenbord van de gemeente. Daarop stond een nieuwe hoogte van de waterspiegel: 22 meter. Niemand protesteerde. Dat was niet omdat het de mensen niet interesseerde, maar omdat alles in het Italiaans was opgesteld, een taal die niemand verstond in Graun. De gebouwendienst kreeg zijn vodje papier terug en een bedrijf uit Milaan, Montecatini AG, kreeg vanuit Rome opdracht voor de bouw. De voorbereidende werken begonnen.

Enel/Jakob Hoff

En toen reisde de dorpspastoor naar de paus...

Toen de boeren beseften dat ze op het punt stonden alles te verliezen, vormden ze een protestbeweging. Met takken beschadigden ze auto's van ingenieurs die bezig waren met de bouw van de stuwdam. "Pas toen de carabinieri met hun machinepistolen kwamen, dropen we af", zegt Alois Prieth, die toen een 14-jarige knaap was. De dorpspastoor, Alfred Rieper, reisde naar de paus in Rome en smeekte hem om het afdammen te stoppen. Ook dat kon niet baten. In 1949 gingen de sluizen dicht.

De huizen die het dichtst bij het stijgende water stonden, werden een voor een opgeblazen door de firma Montecatini. Beetje bij beetje verdween het dorp. De inwoners van Graun konden alleen maar toekijken vanuit het nabijgelegen barakkendorp waarin ze waren ondergebracht. De vergoedingen volstonden voor de meeste gezinnen niet om een gelijkwaardig bestaan op te bouwen. "We zijn ronduit bedrogen", zegt Alois Prieth. Elke blik op het water vervult hem tegenwoordig met woede en pijn. Voor de bewoners van het nieuwe dorp Graun/Curon is de Reschensee al 60 jaar een vreemd object voor hun deur waar ze geen voeling mee hebben.

Enel/Jakob Hoff

Voor de mensen is de Reschensee een vreemd object voor hun deur

Hoe moet het verder met Graun? Dat vragen we aan ex-burgemeester Heinrich Noggler. Terwijl we langs de oever van het meer wandelen, gebaart Noggler druk met de ene hand in de lucht, terwijl hij met de andere zijn mobiele telefoon vasthoudt. "Het meer is een realiteit die niet meer weggaat", zegt hij. "We moeten er het beste van maken." Noggler zou graag zien dat er meer toerisme aan het meer komt en wil tegelijk de inwoners van Graun/Curon verzoenen met het water. Geen gemakkelijke opdracht.

In de winter is de Reschensee dichtgevroren. En 's zomers is het meer met zijn 14 graden koude water ook niet bepaald een zwemparadijs. En toch is het sinds een paar jaar een hotspot voor de beste kitesurfers van Europa. De wind is er perfect voor hun sport. Er is ook al een kleine kiteschool aan de oever. "Ik droom van een zeilclub", zegt Heinrich Noggler. Maar er is tot nu toe maar één enkele inwoner die een zeilboot heeft op het meer. Hij is architect in het dorp. Geen rasechte inwoner van Graun, maar iemand die hier is komen wonen.

Graun wordt vergoed met stroom

Trots trekt Heinrich Noggler, die burgemeester was tot 2020, met zijn vlakke hand een horizontale streep door de lucht. "In de baai aan de overkant hebben we dit jaar de grond opgehoogd om het meer te verkleinen", zegt hij. Noggler wil beetje bij beetje het land terugwinnen. Ook de strijd om de schadeloosstelling lijkt zijn vruchten af te werpen. De gemeente bevocht tien jaar geleden dat ze een aandeel kreeg in de jaarlijkse elektriciteitswinst van de waterkrachtcentrale. Burgemeester Noggler noemt het "een soort smartengeld".

Aanvaarden is lastig

Theresa Theiner, voormalig hotelierster, is minder strijdlustig. Door de jaren heen begon ze de Reschensee te waarderen. "Vandaag is het meer heel mooi, zoals het er nu bij ligt", zegt ze, en wiegt haar hoofd heen en weer. Meent ze dat echt? Of we een foto van haar mogen maken aan de oever van het meer? Theresa Theiner denkt even na en knikt dan. Op de terugweg vertelt ze opnieuw over haar sint-bernard Sultan. Het is niet goed afgelopen met hem. Sultan werd ziek en op een gegeven moment moesten ze hem laten afmaken.

En dan de foto aan de oever van de Reschensee. Op de terugweg maakt Theresa Theiner een terloopse opmerking. In de voorbije 60 jaar is ze nog nooit zo dicht bij het water geweest als daarnet, vertelt ze. Terwijl de oever op minder dan 300 stappen van haar voordeur ligt.

Tekst: Lukas Eberle
Foto's: Jakob Hoff
Publicatiejaar: 2014

(Verkorte versie van een reportage die werd gemaakt ter gelegenheid van de Mediaprijs van Zuid-Tirol 2010)